Πέμπτη 28 Απριλίου 2022
του Νικόλαου Γεωργίου
Ένα από τα ωραιότερα μοναστήρια της πατρίδας μας είναι το βυζαντινό μοναστήρι της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής που στο μεγαλύτερο μέρος του Ελληνισμού είναι γνωστό με το όνομα Αγία Ελεούσα της Κλεισούρας του Μεσολογγίου. Το μοναστήρι είναι ακριβώς στην αρχή του στενού περάσματος του βουνού Αράκυνθος ή Ζυγός και βρίσκεται στα αριστερά για τον επισκέπτη που ανεβαίνει την Εθνική Οδό Μεσολογγίου-Αγρινίου.
Λέγεται ότι στο Εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, στο Χρυσοβέργι, περίπου το 1700, ένας Τούρκος την ώρα της Ανάστασης χλεύασε τους Χριστιανούς. Τότε ένας Έλληνας που ονομαζόταν Κουμπούρας θύμωσε, πιάστηκε στα χέρια με τον Τούρκο και τον σκότωσε.
Στη συνέχεια για να σωθεί, τον κατέβασαν οι Έλληνες με σχοινιά στο σπήλαιο πάνω από το μοναστήρι. Τα απαραίτητα του τα παρείχαν οι χωριανοί με αιωρούμενο καλάθι για ένα χρόνο που ήταν κρυμμένος. Όταν ο Κουμπούρας βγήκε από το σπήλαιο είπε στους συγχωριανούς του ότι κάθε βράδυ έβλεπε ένα ζωηρό φως. Οι χωριανοί, όταν βρήκαν το σημείο που τους είχε υποδείξει, είδαν έκθαμβοι την εικόνα της Παναγίας και δίπλα της μια πηγή με αγίασμα. Στο εκκλησάκι που ανήγειραν εκεί είχε φιλοξενηθεί και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.
Σύνδεση με τα ιστορικά γεγονότα
Το εκκλησάκι του μοναστηριού συνδέεται και με ιστορικά γεγονότα της Πατρίδας μας. Συγκεκριμένα , ο Γούναρης πριν γίνει καλόγερος ήταν στην υπηρεσία του Ομέρ Βρυώνη , ενώ ο πασάς στην Άρτα είχε αιχμαλωτίσει την οικογένειά του.
Κάποια μέρα έμαθε ότι οι Τούρκοι σκόπευαν στις 24 με 25 Δεκεμβρίου, ενώ οι Χριστιανοί θα κατέκλυζαν τις εκκλησίες να κάνουν επίθεση κατά του Μεσολογγίου. Τότε βρέθηκε ανάμεσα σε ένα δίλημμα: Να μιλήσει στους πολιορκημένους για όσα έμαθε με σκοπό να σωθεί η πατρίδα του, αλλά να καταδικαστεί σε θάνατο η οικογένειά του ή να σιωπήσει για να γλιτώσει τα πιο σημαντικά πρόσωπα της ζωής του, την οικογένειά του.
Ο ίδιος διάλεξε να αποκαλύψει το μυστικό που έμαθε με αποτέλεσμα η πολιορκία να καταλήξει σε νίκη υπέρ των Πολιορκημένων. Στη συνέχεια για να σωθεί από την οργή του πασά κατέφυγε στο σπήλαιο και μετά την Απελευθέρωση της πατρίδας του έγινε καλόγερος με την συνείδησή του καρφωμένη στην απώλεια της οικογένειάς του να τον συντροφεύει για όλη του τη ζωή.
Το 1837 ο Όθωνας επισκέφθηκε τη Μονή και έμαθε για την ζωή του Γούναρη. Συγκινημένος τότε θέλησε να τον ανταμείψει. Ο Γούναρης το μόνο που του ζήτησε ήταν να παραχωρήσει το κράτος την περιοχή στο Μοναστήρι.Ο Γούναρης άφησε την τελευταία του πνοή εκεί και τα οστά του βρέθηκαν το 1997 στα θεμέλια του Ναού κατά την ανακαίνισή του.
Το μοναστήρι γιορτάζει την ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής και οι εορτασμοί διαρκούν 3 ημέρες. Τιμάται η Ζωοδόχος Πηγή γιατί στο εκκλησάκι του μοναστηρίου υπάρχει πηγή , στην οποία με μία μικρή σκάλα κατέβαιναν ευλαβικά , όσοι έπασχαν από διάφορες ασθένειες. Η πηγή κυκλικά αγκαλιάζει στο πίσω μέρος την εικόνα της Παναγίας. Σήμερα δεν επιτρέπεται οι πιστοί να κατέβουν εκεί , για να μην λερώσουν το νερό της. Το νερό οδηγείται με σωλήνα στη βρύση , όπου οι προσκυνητές μπορούν να ξεδιψάσουν και να ραντίσουν το πρόσωπό τους. Από τα πανύψηλα βράχια πέφτουν σταγόνες νερού , οι οποίες την ημέρα της γιορτής της Παναγίας είναι πάρα πολλές και οι πιστοί προσπαθούν να πιάσουν μερικές από αυτές για να πέσουν στο πρόσωπό τους γιατί θεωρούνται αγιασμένες.
Ο σημερινός προσκυνητής δεν θα μάθει ποτέ τον ιδρυτή του μοναστηριού. Σημαντικό έγγραφο είναι ένα «σιγίλλιον» (εκκλησιαστικόν έγγραφον επί του οποίου τίθεται το σιγίλλιον , η σφραγίδα) του Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ιωάννου Αποκαύκου προς τον ευνούχον Γεώργιον Τζιμισκή, στον οποίον ανατίθεται η εφορεία του μοναστηρίου. Το έγγραφο αυτό αποτελεί αξιόλογη πηγή, που μας οδηγεί στο πιθανότατο συμπέρασμα ότι το μοναστήρι της Αγίας Ελεούσας με τη χαρακτηριστική Κλεισούρα είναι βυζαντινό. Και τούτο, γιατί το «σιγίλλιον» ανήκει στην περίοδο Απριλίου-Μαΐου 1229 έως 9 Μαρτίου 1230, όταν μετά την ήττα του Θεόδωρου Κομνηνού Δούκα καταρρέει η αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης.
Πανάρετος Παλαμάς
Ο Πανάρετος Παλαμάς υπήρξε γόνος της μεγάλης οικογένειας των Παλαμάδων του Μεσολογγίου. Στα νιάτα του υπήρξε άνθρωπος με πνευματικά και συνάμα πατριωτικά ενδιαφέροντα. Ήταν αρχιληστής και μαζί με κάποιους άλλους συμπολεμιστές του, αποφάσισε να καταφύγει στο μοναστήρι της Αγίας Ελεούσας και να μονάσει. Παρόλο που δεν αποτέλεσε ποτέ κάποια εξέχουσα φυσιογνωμία , ήταν μία μορφή αξιοπερίεργη και πρωτότυπη. Άλλωστε, πολλοί λογοτέχνες όπως ο Δημήτριος Βικέλας, ο Κώστας Ουράνης και ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος έχουν γράψει πολλά για την εξαιρετική φυσιογνωμία που διέθετε ο καλόγερος.
Ο Πανάρετος Παλαμάς ή Παπανάρετος δημιούργησε αυτό το πανέμορφο μοναστήρι της Αγίας Ελεούσας, πράγμα που σημαίνει ότι χωρίς εκείνον, ίσως να ξέραμε πως κάποτε ίσως και να υπήρχε μοναστήρι στην περιοχή της Κλεισούρας, στην Εθνική Οδό Μεσολογγίου- Αγρινίου. Εκείνος έκτισε τα κελιά, άνοιξε το ευρύχωρο προαύλιο, έφτιαξε τη δεξαμενή και οικοδόμησε τον ξενώνα που ψηλά στην πρόσοψή του δεσπόζει μια επιγραφή με επτά κεφαλαία γράμματα.
Οι προσπάθειές του να οικοδομήσει το μοναστήρι αλλά και εκείνες για να κερδίσει την εκτίμηση του κόσμου ήταν πάρα πολύ σκληρές και επίμονες. Επίσης, ήταν και επικίνδυνες, καθώς οι περίοικοι του μοναστηριού είχαν έντονη επιθυμία να το λεηλατήσουν και ο Πανάρετος έπρεπε να το προστατέψει από αυτή την άγρια επιθυμία. Για αυτό και πολλές φορές αναγκάστηκε να οπλοφορήσει εναντίον αυτών των ανθρώπων που συμπεριφέρονταν έτσι.
Γενικότερα, το μοναστήρι αποτελούσε καταφύγιο και σταθμός ορισμένων στρατοκόπων. Εκεί έβρισκαν καταφύγιο τους κρύους χειμώνες και αναψυχή τους θερινούς μήνες οι άμαξες και τα καραβάνια των περαστικών. Αυτό σημαίνει ότι το μοναστήρι δέχθηκε κατά καιρούς αρκετούς επισκέπτες μεταξύ των οποίων και επίσημοι, όπως και εκείνη του Γερμανού πρίγκιπα Βερνάρδου του Σαξ-Μαϊνίγγεν που οργάνωσε ο ίδιος ο Παλαμάς.
Ένα βράδυ, ο Γερμανός πρίγκιπας Βερνάρδος έφτασε με τον πολιτευτή του Μεσολογγίου Μιλτιάδη Γουλιμή στο μοναστήρι την ώρα που μερικοί οπλοφόροι του επιτέθηκαν. Εκείνος αμέσως τρόμαξε και θέλησε να φύγει. Εκείνη την στιγμή, ο Πανάρετος Παλαμάς τον καθησύχασε και του είπε πως οι οπλοφόροι ήταν δικοί του και πως υπήρχαν εκεί για να τον προστατεύουν μιας και ήταν αρχιληστής. Ο Βερνάρδος ευχαριστήθηκε πολύ από την φιλοξενία και θέλησε να πληρώσει τον Πανάρετο για ό,τι του πρόσφερε. Εκείνος αρνήθηκε και του ζήτησε μόνο ένα πιστόλι από την πατρίδα του, το οποίο πράγματι έφτασε στα χέρια του Παλαμά.
Όταν το έργο του Πανάρετου Παλαμά στην Αγία Ελεούσα τελείωσε, εκείνος αποφάσισε να ασχοληθεί με το μοναστήρι της Αγίας Αγάθης, ένα μοναστήρι του ίδιου δήμου και βουνού. Για να επιτύχει τα νέα του σχέδια, άρχισε να κάνει εράνους με ζήλο μέχρι που πέθανε στις 22 Αυγούστου 1891 σε ηλικία 57 ετών ( άρα γεννήθηκε το 1834 ). Ο τάφος του είναι πρόσφατα ανακαινισμένος και σώζεται κοντά στη βορινή πλευρά του ναού, στο μοναστήρι της Σταμνάς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ - ΖΟΥΚΑΣ
Περαστικέ διαβάτη Κιρασοβίτη ή Κερασοβίτη, όταν περνάς από το Μοναστήρι της «Κλεισούρας» σταμάτησε εκεί και ανέβα ψηλά και άναψε ένα κεράκι για τη γενναία ψυχή αυτού του Κιρασοβίτη αγωνιστή του 1821, να μακαρίσει η αγαθούλα ψυχή του, όπως και της φαμίλιας του. Θα είναι προσκύνημα σεβασμού και ευλάβειας στον «καλόγερο της Κλεισούρας» Κ.Κρυστάλλης
Η ζωή του
Ο Γιάννης Γούναρης ήταν μέλος της οικογένειας Ζουκαίων, που αγωνίστηκε για την απελευθέρωση της πατρίδας μας το 1821, ενώ το πραγματικό του όνομα ήταν Κώστας Ζούκας. Ήταν παντρεμένος και απέκτησε και δύο παιδιά. Ο Αλή Πασάς αιχμαλώτισε την οικογένειά του στην Άρτα , υποχρεώνοντάς τον να υπηρετεί εκείνον και τον τουρκικό στρατό για την εξασφάλιση της ασφαλούς διαβίωσης τόσο των παιδιών όσο και της γυναίκας του. Εκτελούσε χρέη κυνηγού και διασκεδαστή ψυχαγωγώντας τον Πασά με τις φωνητικές και μουσικές του ικανότητες. Μετά τον θάνατο του Αλή Πασά ο Γούναρης ενσωματώθηκε στην Αυλή του Ομέρ Βρυώνη όπου είχε και πάλι τις ίδιες αρμοδιότητες (Ακτήμων Κυνηγός, 2017).Ο Γιάννης Γούναρης διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στην διάσωση του Μεσολογγίου κατά την πρώτη του πολιορκία. Δε δίστασε να θυσιάσει την οικογένειά του για την σωτηρία του Μεσολογγίου, αποτελώντας μέχρι και σήμερα πρότυπο ως αληθινός Έλληνας πατριώτης.
Η προσφορά του στον εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα
Ήταν Χριστούγεννα του 1822 (Χριστούγεννα 1822, 2017) όταν τα τουρκικά στρατεύματα με επικεφαλής τους Κιουταχή και Ομέρ Βρυώνη δεν μπορούσαν να συνεχίσουν άλλο την πολιορκία του Μεσολογγίου. Ήταν εξαντλημένοι από τους επαναλαμβανόμενους διαπληκτισμούς που αναπτύσσονταν ανάμεσα στους αξιωματικούς, τις ασθένειες που αποδυνάμωναν συνεχώς του στρατιώτες, ενώ τα πολεμοφόδια και τα αποθέματα τροφίμων λιγόστευαν. Έτσι, αποφάσισαν να εισβάλουν στο Μεσολόγγι την νύχτα της 24ης προς 25ης Δεκεμβρίου με την πεποίθηση πως όλοι οι Μεσολογγίτες θα βρίσκονταν στην εκκλησία για να γιορτάσουν τα Χριστούγεννα.
Ο Γιάννης Γούναρης, ως υπηρέτης του Ομέρ Βρυώνη, γνώριζε τα σχέδια των Τούρκων σχετικά με την αιφνιδιαστική επίθεση που προγραμμάτιζαν και σαν γνήσιος πατριώτης δε δίστασε να ενημερώσει εγκαίρως τους Μεσολογγίτες προκειμένου να προετοιμαστούν, ώστε να αντιμετωπίσουν επιτυχώς τις τουρκικές δυνάμεις. Το Μεσολόγγι σώθηκε, χάρη στον Γιάννη Γούναρη ο οποίος γνωρίζοντας ότι η απόφασή του αυτή, θα είχε ολέθριες συνέπειες για το μέλλον της οικογένειάς του, επέλεξε να σώσει το Μεσολόγγι και την Ελλάδα. Πράγματι, ο Ομέρ Βρυώνης εξαγριωμένος από τη στάση του υπηρέτη του και διψώντας για εκδίκηση, εκτέλεσε την αθώα οικογένειά του. Ο σωτήρας του Μεσολογγίου όμως, κατάφερε να διαφύγει και να γλιτώσει από τη μανία του Πασά, καταφεύγοντας σε ένα σπήλαιο στην Κλεισούρα του Μεσολογγίου.
Αυτό το σπήλαιο επισκέφτηκε και ο ποιητής Κώστας Κρυστάλλης ο οποίος εμπνεύστηκε από τη θυσία του Γούναρη και έγραψε το ποίημα «Ο Καλόγερος της Κλεισούρας»(Ακτήμων Κυνηγός, 2017): «Ο Μερ΄ Πασσάς μαθαίνει του κυνηγού την προδοσιά και στην απελπισιά του, σαν πήρε ο Κώστας τα βουνά, του σφάζει τα παιδιά του, Τόπαν του Κώστα στα βουνά και τ΄ άρματα πετάει Και στης Κλεισούρας, το μικρό, το΄ ρημοκκλήσι πάει Και γίνεται καλόγηρος, ντύνεται ράσα μαύρα και …»
Στο μέσο της διαδρομής, από το νέο κτήριο ως το εκκλησάκι, είναι τοποθετημένος ένας Σταυρός που προκαλεί δέος σε όλους τους επισκέπτες.Το ύψος του φτάνει τα 16μ..Δημιουργήθηκε όταν ένα τμήμα του βράχου κόπηκε και στην θέση του κατασκευάστηκε η βάση του Σταύρου.Η εκσκαφή είχε βάθος τέσσερα μέτρα.Ο μεγάλος Σταύρος, που διακρίνεται από μακριά, προϊδεάζει τον προσκυνητή αλλά και τον επισκέπτη για το μεγάλο συνάπαντημα της ιστορίας μας με τη θρησκεία μας στην κάθετη πλαγιά του βουνού, ενώ του δίνει δύναμη για να συνεχίσει την πορεία του προς τον ναό.Εκεί βρίσκεται και η εικόνα της Παναγίας που στη συνέχεια θα την προσκυνήσει.
''ΤΟ ΜΟΝΑΧΟΛΟΓΙΟ''
Στο μοναχολόγιο του μοναστηριού βρέθηκαν γραμμένοι οι εξής Μοναχοί:
1. Ιερόθεος Σπανομήτσος, από το Λημέρι Ευρυτανίας.
2. Ιερόθεος Τριφύλλης, από τα Κύθηρα. (Απεβίωσε)
3. Θεόδωρος Ευαγγελάτος, από τον Αστακό. (Απεβίωσε)
4. Κοσμάς Παπαχρήστος, από τη Σκουτεσιάδα.Αρχιερέας, Μακαριστός Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας.
5. Παγκράτιος Μπομπόλης, από την Παλαιομάνινα. (Απεβίωσε)
6. Καλλίστρατος Καλογεράκης, από την Γουριώτισσα.Ηγούμενος Ι.Μ. Γεννέσεως Θεοτόκου, Ρέθα Βάλτου (σήμερα Γυναικεία Μονή).
7. Ανδρέας Νασόπουλος, από το Ευηνοχώρι. (Απεβίωσε)
8. Λεωνίδας Κ. Διαμαντόπουλος, από την Αθήνα. (Απεβίωσε)
9. Θεόκλητος Ράπτης, από το Θέρμο. Ιερός Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου Θέρμου.
10. Αστέριος Χατζηνικολάου, από τη Θεσσαλονίκη. Προϊστάμενος Αδελφότητας Θεολόγων «Ο Σωτήρ».
Τα τελευταία χρόνια, ο αείμνηστος Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας κυρού Κοσμάς, εξεδήλωνε εξαιρετικό ενδιαφέρον για τις ανάγκες του μαναστηριού της Αγίας Ελεούσας. Πρώτον, έγιναν εργασίες συντήρησης. Δεύτερον, κατασκευάστηκαν δημόσιες τουαλέτες. Τρίτον, πραγματοποιήθηκε καθαρισμός της Κλεισούρας από τα στερεά απορρίμματα και έγινε αποψίλωση των χόρτων, προκειμένου να προστατευθεί αυτή η περιοχή από τις εμπρηστικές ενέργειες των κακόβουλων.
Ο θάνατος του αείμνηστου Θεόκλητου
Στις 12 Φεβρουαρίου 2007 εκοιμήθη εν Κυρίω ο αείμνηστος Μητροπολίτης πρώην Αιτωλίας και Ακαρνανίας κύριος Θεόκλητος.Την επομένη έγινε η εξόδιος ακολουθία στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνος Μεσολογγίου. Η ταφή του αείμνηστου Μητροπολίτου Αιτωλίας και Ακαρνανίας κυρίου Θεοκλήτου, μετά από επιθυμία του μακαριστού Ιεράρχη, έγινε στην Ιερά Μονή Ζωοδόχου πηγής, (Αγία Ελεούσα – Κλεισούρα).Όλοι όσοι γνώριζαν τον μακαριστό Θεόκλητο εντόπιζαν την αφιλαργυρία του, την προσεκτική του ζωή, την λειτουργική του συνείδηση, την καθαρότητα του βίου του, το Ιεραποστολικό του φρόνημα και τις Ορθόδοξες πεποιθήσεις του.
Το δεύτερο εκκλησάκι
Πιο κάτω από την Αγία Ελεούσα υπάρχει άλλο ένα μικρό εκκλησάκι , το οποίο έχει χτιστεί από τον μοναχό Αλέξιο των Ιωαννίνων το 1990. Το εκκλησάκι αυτό επίσης ήταν αφιερωμένο και στην Παναγία. Καθώς όμως ο καιρός περνούσε αποφασίστηκε η κατεδάφισή του παρά τις αντιρρήσεις μερικών, όπως του ηγουμένου Ιερόθεου Σπανομήτσου.
Την θέση του πήρε ένα νέο εκκλησάκι με την χρηματοδότηση της Βασιλικής Κοτρώτσου. Αφιερωμένο επίσης το εκκλησάκι ήταν προς τιμή της χρηματοδότριας, καθώς και τον γονιών χάρη στις φροντίδες της αδελφής της Ναυσικάς Κοτρώτσου. Η δημιουργία του νέου ναού ανατέθηκε στον Μεσολογγίτη τεχνικό έργων Σπύρο Λερό. Ο νέος ναός είναι βυζαντινού ρυθμού , αφιερωμένος στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.
Ο ΔΗΜ.ΒΙΚΕΛΑΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΥΚΝΕΙΑ ΤΕΜΠΗ , ΤΗΝ ΚΛΕΙΣΟΥΡΑ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ
Ο Δημήτριος Βικέλας, στο Οδοιπορικό του "Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν" (1884) γράφει: "Μετά την διάβασιν του έλους, (των λιμνών Τριχωνίδας-Λυσιμαχίας) η οδός στρέφουσα προς τα δεξιά παρακολουθεί τους πρόποδας του όρους Ζυγού, αποτόμως υψομένου υπεράνω των δύο λιμνών έπειτα δε, κάμπτουσα προς τ' αριστερά εισέρχεται εις σειράν στενών φαράγγων, αίτινες απολήγουν εις την περιώνυμον Κλεισούραν, τα Κύκνεια Τέμπη των αρχαίων. Αι πετρώδεις πλευραί του σχιστού όρους υψούνται αποτόμως εκατέρωθεν ως τοίχοι υπερμεγέθεις, από δε του βάθους, οπόθεν βλέπεις επί των βράχων τα σημεία της βροχής και των ανέμων, φαντάζεσαι ότι προσφάτος τις υποχθόνιος κλονισμός τους διέρρηξε και τους ήνοιξε. Στενή λωρίς ουρανού κυανού χωρίζει υπεράνω της κεφαλής σου το χάσμα, που και που δε διασχίζει τον αέρα, εκεί υψηλά, γύψ πλατυπτέρυγος ή ταχύς ιέραξ, εις τα υπέρυθρα άκρα των βράχων διακρίνεις μόλις τας οπάς όπου έχουν τα όρνεα τας φωλεάς των.
Νικόλαος Γεωργίου, Διαχειριστής της σελίδας στο F/B: "Φίλοι της Σελίδας ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ"
Βιβλιογραφία
Βικέλας Δημήτριος: «Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν», Αθήνα 1885
Αριστείδη Ξ. Καβάγια, Η Αγία Ελεούσα, το Βυζαντινό μοναστήρι της Κλεισούρας Μεσολογγίου, Ιερά Μητρόπολις Αιτωλίας και Ακαρνανίας,ISBN:978-960-98051-4-8
Γ.Α.Κ.- Αρχεία Νομού Αιτωλ/νίας: Φ346/1974 Αρχείο Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου και Αρχείο Συμβολαιογραφούντων Ειρηνοδικών Αιτωλικού ( Συμβ. 19 ) Φακ. 142.
Ευαγγελάτος Γ. Χρήστος: « Ιστορία του Μεσολογγίου», Αθήνα 1959
Θεόκλητος Αβραντινής, Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας:«Δέκα χρόνια Επισκοπικής Διακονίας» (1965-1975), Μεσολόγγι 1976
Καλατζής Ν. Χρήστος: «Ο Βερνάρδος του Σαξ-Μαϊνίγγεν στην Αιτωλοακαρνανία» περιοδικό « Νέα Εστία», τομ. 4ος 1928, σελ.1026-1028.
Ουράνης Κώστας: « Ταξίδια Ελλάδα», εκδόσεις «Εστίας», Αθήνα 1930
Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: «Ελληνικοί Ορίζοντες», Αθήνα 1940, σελ. 147
Psxrisovergiou.blogspot.com. Χριστούγεννα 1822. (2017).Ο Έλληνας που θυσίασε γυναίκα, παιδιά και γονείς για να σώσει το Μεσολόγγι τα Χριστούγεννα του 1822. Ανακτήθηκε από www.mixanitouxronou.gr/christougenna-1822-sto-mesolongi/
Ακτήμων Κυνηγός. (2017). Γιάννης Γούναρης -Ζούκος ο ξεχασμένος ήρωας & κυνηγός. Ανακτήθηκε από http://kynoclub.gr/